Σε αναζήτηση νοήματος

​​Τα έργα στα οποία κυριαρχούν το σεξ και η βία πυκνώνουν τα τελευταία χρόνια. Και τα δύο θέματα αποτελούν αρχέγονα μοτίβα των τεχνών, ασχέτως αν προβάλλονται ελλειπτικά ή με ωμή αναπαράσταση των πράξεων. Στην αρχαία τραγωδία, η βία δεν εμφανίζεται στη σκηνή του θεάτρου και υπάρχει για να θυμίζει στους ανθρώπους τη σημασία της μετριοπάθειας. Καθώς η δυνατότητά τους να γνωρίζουν και να ελέγχουν το ριζικό τους περιορίζεται από την κοντόφθαλμη προοπτική των συμφερόντων που υπηρετούν, οι συνέπειες των πράξεών τους έχουν μεγαλύτερο χρονικό βάθος από τα πρόσκαιρα οφέλη που δρέπουν. Η μετριοπάθεια, ως φυσικό επακόλουθο της αυτογνωσίας, είναι το μεγάλο δίδαγμα της αρχαίας τραγωδίας, το οποίο λανθάνει σήμερα.

Αντίθετα με τον κόσμο της τραγωδίας, ο μεταμοντέρνος κόσμος είναι χωρίς έρμα. Η βία του είναι ανεξήγητη, και γι’ αυτό ανεξέλεγκτη. Η μεταμοντέρνα αντίληψη είναι ότι οι ανθρώπινες πράξεις έχουν αποκλειστικά υποκειμενικά ελατήρια, και γι’ αυτό οδηγούνται συνήθως από την ιδιοτέλεια και την αυτοϊκανοποίηση. Η αποβολή των κανονιστικών όρων από τη συμπεριφορά του μεταμοντέρνου ανθρώπου στις τέχνες καθιερώνει την άμεση ικανοποίηση ως ζητούμενο σε όλες τις βαθμίδες της κοινωνίας. Η ανεξέλεγκτη βία έρχεται ως φυσικό επακόλουθο της αντίληψης αυτής.

Το μυθιστόρημα του Αμερικανού συγγραφέα Κόρμακ Μακ Κάρθι «Καμιά πατρίδα για τους μελλοθάνατους» μεταφέρθηκε με αριστοτεχνικό τρόπο από τους αδελφούς Κοέν στην οθόνη με όλη την αγριότητα που χαρακτηρίζει τα έργα του Μακ Κάρθι. Αναρωτιέται όμως ο θεατής αν ο ανέκφραστος επαγγελματίας δολοφόνος (Μπαρδέμ), που εκτελεί μεθοδικά τα θύματά του χρησιμοποιώντας όπλο το οποίο λειτουργεί με πεπιεσμένο αέρα για να σκοτώνει αθόρυβα τα μεγάλα ζώα στα σφαγεία, είναι το μοναδικό μήνυμα της ταινίας. Σε ποια σκέψη μάς παραπέμπουν οι δημιουργοί οι οποίοι ασχολούνται εδώ με έναν απόλυτα περιθωριακό υπόκοσμο; Βέβαια, το περιθώριο εντυπωσιάζει τους άπραγους αστούς που η ζωή τους κυλάει χωρίς συγκλονιστικές εμπειρίες, ώστε το εικονικό σεξ και η βία να αφυπνίζουν για λίγο τη φαντασία τους.

Ομως η τέχνη πάσης μορφής εμπλέκεται σε τελευταία ανάλυση και με ζητήματα ηθικής και εκπαίδευσης. Ποια η σημασία τού να εκτίθεται ο θεατής σε αγριότητες χωρίς περιεχόμενο ή δίδαγμα; Ο εθισμός στη σκληρότητα της επαρχιακής πατριαρχίας οδηγεί τα παιδιά σε έναν μελλοντικό ολοκληρωτικό κόσμο. Ο προβληματισμός αυτός κάνει τη «Λευκή κορδέλα» του Μίκαελ Χάνεκε μια τελείως διαφορετική εμπειρία από εκείνη του Κόρμακ Μακ Κάρθι.

Οι υπερπαραγωγές της ιστορικής φαντασίας, όπως η τριλογία του Τόλκιν ο «Αρχοντας των δαχτυλιδιών», προοριζόταν κάποτε για μεγάλους και παιδιά. Παρουσίαζε τα παιχνίδια εξουσίας σε κάποιον άγνωστο μεσαιωνικό χρόνο με τη γεωγραφία της «μέσης γης» και κατηγορίες ζωντανών όντων που δεν ήταν όλοι «άνθρωποι», αλλά μπορούσαν να συμπράξουν χωρίς να απαξιώνουν οι μεν τους δε. Η ισότητά τους δομείται στο δικαίωμα της ύπαρξης, και γι’ αυτήν αγωνίζονται κατά των δυνάμεων που θέλουν να τους καταργήσουν.

Η τηλεοπτική σειρά «Παιχνίδι των θρόνων» (Game of Thrones) είναι αυστηρώς ακατάλληλη για παιδιά αλλά και για ενήλικες. Πέρα από το σεξ, που παρουσιάζεται σε όλες τις πιθανές ποικιλίες και συνδυασμούς, υπάρχει και η ψυχολογική βία που ασκείται χωρίς αποχρώντα λόγο στους θεατές, ώστε να παρακολουθούν όλους τους καλούς ήρωες να σφαγιάζονται και τους κακούς να θριαμβεύουν (τουλάχιστον στην πρώτη σεζόν). Το παιχνίδι της εξουσίας είναι παλαιό θέμα στη λογοτεχνία, το παιχνίδι με τα συναισθήματα των θεατών είναι το σπορ των δημιουργών της σειράς, ώστε να συμπεραίνουμε ότι μόνο τα καθάρματα προορίζονται γι’ αυτό τον κόσμο γιατί αντιλαμβάνονται τους κανόνες του παιχνιδιού.

Οσοι ζήσαμε κάποτε τη δολοφονία του προέδρου Κένεντι και παρακολουθήσαμε καρέ καρέ την ταινία μιας ερασιτεχνικής μηχανής που συνέλαβε τυχαία το φοβερό γεγονός καθώς συνέβαινε αναρωτηθήκαμε μήπως η τέχνη αντιγράφει απλώς μια ανεξήγητη πραγματικότητα με όλη της την ψυχρή αντικειμενικότητα. Ομως, η πραγματικότητα η οποία μας περιβάλλει δεν γράφεται από κάποιον επώνυμο ούτε είναι προϊόν μιας εσκεμμένης υπόθεσης εργασίας. Ασφαλώς, η ζωή προσφέρει την πρώτη ύλη για όλες τις δημιουργίες των ανθρώπων, αλλά είναι χαοτική και αποκρυπτογραφείται εν μέρει μόνο, από θετικούς επιστήμονες και φιλοσόφους, αφήνοντας τα πιο σημαντικά ερωτήματα στο σκοτάδι.

Δεν είναι υποχρεωτικό η μίμηση της ζωής από την τέχνη να έχει διδακτικά μηνύματα, εφόσον αποτελεί τίμιο καθρέπτη της εσωτερικής μας αλήθειας. Η φύση μπορεί να είναι αδυσώπητη, όμως οι άνθρωποι ζουν δίνοντας νόημα στις πράξεις τους. Ποια η έννοια της περιφρόνησης αυτής της πραγματικότητας από κάποιον δημιουργό; Η εικονική αγριότητα όταν δεν έχει αυτό το νόημα δεν προκαλεί κάθαρση στον θεατή, απλώς τον ταράζει. Το έσχατο όριο της τέχνης είναι να προσφέρει στον θεατή ένα κουβάρι για να το ξεμπερδέψει ο ίδιος.

* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Αναδημοσίευση από την Καθημερινή

Η Β΄ γυμνασίου παραπονιέται...

Κι αν είστε χωρισμένοι, που με ενοχλεί κάπως, δεν πειράζει, μου φτάνει που με αγαπάτε.

Θα ήθελα να έχουμε περισσότερο χρόνο, να τον περνάμε μαζί σαν οικογένεια.

…και προσπάθησα να σας ρωτήσω γι’αυτό το θέμα, συνέχεια έχετε δουλειά και δεν μπορείτε, μου λέτε να έρθω μετά και να σας το πω.

… οι συνεχείς καυγάδες που υπάρχουν ανάμεσα σε εμένα και την αδελφή μου, στους οποίους επεμβαίνετε και θα σας παρακαλούσα να τα «βρίσκουμε» μόνες μας και είμαι σίγουρη ότι θα τα καταφέρουμε.

Θα ήθελα να σας παρακαλέσω να με αφήνετε να έρθω (από το σχολείο) καμιά φορά μόνη μου ή μαζί με τους φίλους μου για να μάθω πώς είναι «να έχεις τα μάτια σου δεκατέσσερα».

Θέλω να σας μιλήσω για την πίεση και το άγχος που εισπράττω κάθε φορά που κάτι δεν πάει καλά με το σχολείο, ή όταν υπάρχει κάποιο πρόβλημα μεταξύ σας, όλο αυτό μου προκαλεί μια ψυχολογική πίεση.

Είστε πολύ καλοί γονείς που φροντίζουν, βοηθούν και συμπαραστέκονται στα παιδιά τους. Σας Ευχαριστώ!

Δεν περνάτε αρκετή ώρα μαζί μας, λόγω της δουλειάς σας, δεν συζητάτε μαζί μας και δεν ακούτε τα προβλήματά μας.

Ξεχνάτε πως κάποτε ήσασταν κι εσείς παιδιά και κάνατε κι εσείς λάθη και απερισκεψίες. Αφήστε μας λοιπόν να κάνουμε κι εμείς λάθη και να μάθουμε από αυτά.

Δεν με πειράζει που έχετε χωρίσει γιατί μιλάτε και είστε σαν φίλοι.

Αφήστε με λοιπόν κι εμένα να κάνω τα δικά μου λάθη για να μάθω από αυτά.

Μην ελέγχετε τα πάντα στη ζωή μου. Δείξτε μου λίγη εμπιστοσύνη. Μπορεί να εκπλαγείτε από τα πράγματα που θα μπορούσα να κάνω.

Πρέπει να μου λέτε την αλήθεια, όσο σκληρή και αν είναι.

Μερικές φορές πρέπει να με ακούτε και να μη με αποπαίρνετε.

Πολλές φορές όταν γυρνάς από τη δουλειά και είσαι κουρασμένη, έχεις πολύ κακή διάθεση και μας φωνάζεις με το παραμικρό.

Καταλαβαίνω τη διάθεση που έχεις να κάνουμε μαζί πράγματα και ειδικά προπονήσεις, αλλά όταν δεν τα πηγαίνω καλά, γίνεσαι πολύ σκληρός μαζί μου.

Παρόλα τα παράπονά μου, ξέρω ότι με αγαπάτε και σας αγαπάω και εγώ πολύ.

…θα μου άρεσε να μη με συγκρίνες με άλλα παιδιά.

… έχω την αίσθηση πως δεν είστε ευχαριστημένοι από την προσπάθειά μου. Αυτό το συμπεραίνω από τη δυσανασχέτησή σας και το κλασικό «αλλά» μετά από κάθε «μπράβο».

Θα σε παρακαλούσα η αξιολόγηση που μου κάνεις να έχει γενική εικόνα και όχι να έχει δώσει βάση σε ένα διαγώνισμα, στο οποίο δεν τα κατάφερα τόσο καλά όσο περίμενες.

Όταν κάνω κάτι που δεν είναι σωστό ή όταν τσακωνόμαστε για τον οποιοδήποτε λόγο σε παρακαλώ πολύ μη φωνάζεις! Δε λέω ότι δεν έχεις λόγο να μου φωνάζεις, αλλά σε παρακαλώ, αν είναι να με τιμωρήσεις να το κάνεις πιο ήσυχα.

Το μόνο μικρό παράπονο που έχω είναι ότι δεν ξοδεύουμε πολύ χρόνο μαζί τις καθημερινές γιατί δουλεύετε… Όμως δεν με πειράζει διότι    αυτόν τον χαμένο χρόνο τον αναπληρώνουμε τα σαββατοκύριακα, καθώς επίσης γνωρίζω ότι δουλεύετε για να μη μας λείψει τίποτα.

Επίσης μη δίνεις σημασία μόνο στο ότι έγραψα εννιά στη Φυσική γιατί έγραψα δεκαεννιά και μισό στα Μαθηματικά και δεκαοχτώ στα Θρησκευτικά.

Μην κατηγορείτε εμάς για ό,τι συμβαίνει σε σας.

…δεν με εμπιστεύεστε. Θεωρείτε, δηλαδή, ότι αν δε με ελέγξετε ή δε μου υπενθυμίσετε τι υποχρεώσεις έχω για το σχολείο, δε θα τα πάω καλά.

Χαμένοι στο διαδίκτυο

Αν παλαιότερα αυτό που ονειρευόταν ένας έφηβος με την είσοδό του στο πανεπιστήμιο ήταν η ελεύθερη φοιτητική ζωή, οι γνωριμίες, οι ερωτικές σχέσεις, τα πάρτι, σήμερα εκείνο που κυρίως προτιμά είναι τα ηλεκτρονικά gadgets και η ζωή στο Διαδίκτυο. Ερευνητές ζήτησαν από 1.200 Αμερικανούς φοιτητές να επιλέξουν αυτό που περισσότερο ποθούν, ανάμεσα σε 77 επιλογές. Δήλωσαν, λοιπόν, ότι αυτό που περισσότερο λαχταρούν είναι ένα συγκεκριμένο έξυπνο κινητό (η τελευταία εκδοχή του πούλησε σε δύο ημέρες τον περασμένο Σεπτέμβριο 10 εκατ. κομμάτια). Επειτα, θα ήθελαν να απολαύσουν έναν καφέ. Η τρίτη επιλογή τους ήταν να στείλουν ένα μήνυμα, η τέταρτη να μπουν στο facebook, η πέμπτη να αποκτήσουν μια ταμπλέτα της ίδιας εταιρείας (η πρώτη ανά τον κόσμο σε πωλήσεις – 50 έως 80 εκατ. κομμάτια ετησίως). Οι επόμενες δέκα επιλογές τους έχουν ως εξής. Να μπουν στο Instagram, να πιουν μια μπίρα, να επικοινωνήσουν με snapchat (αποστολή σε αυστηρά επιλεγμένους χρήστες φωτογραφίας ή βίντεο, που σε λίγα δευτερόλεπτα διαγράφεται), να κάνουν γυμναστική, να μπουν στο twitter, να ανοίξουν το laptop, να δουν τον κολλητό/ή τους, να βγουν για ένα ποτό, να παίξουν ποδόσφαιρο με την ομάδα της σχολής τους, να βγάλουν selfies.

Το μεγαλύτερο μέρος της επικοινωνίας γίνεται πια μέσα από τη μικρή οθόνη. Τα σώματα έχουν βολευτεί στη σκυφτή στάση με το δάχτυλο στη συσκευή, μέσα από αυτήν γίνεται το βύθισμα στον παλμό των στιγμών, σε έναν ιστό από δεσμούς και αντιθέσεις, ποντίσματα και εξάρσεις, την ακατάπαυστη οφιοειδή κίνηση της ζωής.

Ο μέσος χρήστης έξυπνου κινητού το χρησιμοποιεί περισσότερες από 1.500 φορές την ημέρα ή επί 3 ώρες και 16 λεπτά, ενώ τα δύο τρίτα «μπαίνουν» να κάνουν μία από τις 221 διαφορετικές εργασίες που πραγματοποιούν από το κινητό χωρίς να το συνειδητοποιούν. Είναι ο σύντροφός μας (ο... εξανθρωπισμός της συσκευής αποτελεί την πιο βαθιά αλλαγή), το παιχνίδι, το φυλαχτό, το αποκούμπι, το «όπλο». Η επέκταση του κεντρικού νευρικού μας συστήματος, το alter ego, ο διασκεδαστής, η ασπίδα προστασίας σε ένα εχθρικό περιβάλλον, το ηρεμιστικό. Αμερικανική έρευνα έδειξε ότι μια σύντομη επικοινωνία μέσω κινητού συμβάλλει στην έκκριση ενδορφινών, των φυσικών χημικών ουσιών που ανακουφίζουν από το στρες.

Ετσι, γίνεται όλο και πιο σφιχτός ο εναγκαλισμός με μια τεχνολογία που καθιστά τα πάντα εύκολα. Πιο ευρεία η κοινωνικοποίηση χωρίς φυσική παρουσία. Πιο συχνή η παράδοση της προσωπικής ζωής, το μάρκετινγκ του εαυτού, στο αχανές Διαδίκτυο. Στο εδώ και στο παντού (όλοι οι τόποι είναι εδώ). Σε ένα παρόν διαρκώς μεταλλασσόμενο.

Το Ιντερνετ έφερε μια μετατόπιση από τους θεσμούς στα άτομα. Τα blogs κατήργησαν τη διάκριση παραγωγών-καταναλωτών πληροφοριών· σήμερα όλοι μπορούμε να είμαστε παραγωγοί. Στη μεγάλη δημοκρατία του Ιντερνετ κάθε χρήστης είναι εν δυνάμει ρεπόρτερ και σχολιαστής. Μεταδότης των δικών του και ξένων ιδεών. Το πρόβλημα είναι ότι η έκρηξη της διαδικτυακής επικοινωνίας και η αύξηση των μέσων δείχνουν να έχουν στρεβλώσει τη βασική αφετηρία (την αναζήτηση για θερμότερη συντροφιά, μεγαλύτερη ελευθερία, περισσότερη συμπαράσταση) και να έχουν εξαφανίσει τον τελικό προορισμό. Εχουμε χαθεί στη διάδραση...

Της Τασούλας Καραϊσκάκη, αναδημοσίευση από την Καθημερινή